Prawo autorskie a cele edukacyjne. Jak legalnie korzystać z cudzych utworów ucząc innych
Na pytanie, czy można korzystać z cudzych utwór dla celów edukacyjnych, automatycznie wydaje nam się, że jest to dopuszczalne.
Jednak zawsze proponuję klientom, aby wyszli od zasady odwrotnej. A mianowicie, korzystanie z cudzych utworów bez zgody autora jest niedozwolone chyba, że …
I właśnie te wyjątki, dające możliwości skorzystania z utworu, postaram się omówić poniżej.
Korzystanie z cudzego utworu
Czy zawsze unikniemy konsekwencji naruszenia praw autorskich twórcy? Czy w sposób dowolny możemy cytować książki, filmy, piosenki? Przecież korzystanie z różnych materiałów w działalności oświatowej jest niezbędne.
Książki, podręczniki, ćwiczenia, filmy, obrazy, piosenki, fotografie itp. to wszystko utwory, które są chronione prawem autorskim.
Jednak bez tych materiałów nie można wyobrazić sobie lekcji. Jak nudne byłyby zajęcia, gdyby przykładowo ucząc się tekstu piosenki po angielsku uczniowie ćwiczyliby tekst „na sucho” nie mogąc odsłuchać piosenki.
Wszystkie te materiały wykorzystywane są w edukacji, dlatego warto wiedzieć, w jakim zakresie jest to dopuszczalne prawem.
Dozwolony użytek edukacyjny
Podstawowym przepisem, który będzie miał zastosowanie jest art. 27 pr.aut.
Instytucje oświatowe oraz naukowe mogą na potrzeby zilustrowania treści przekazywanych w celach dydaktycznych lub w celu prowadzenia działalności naukowej korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz zwielokrotniać w tym celu rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów.
Korzystanie musi pozostawać z dydaktyką oraz jej służyć. Szkoły, placówki edukacyjne, przedszkola, placówki wychowawcze mogą korzystać z dozwolonego użytku edukacyjnego.
Nie ma znaczenia, czy zajęcia prowadzone przez te placówki są w murach instytucji, czy poza nią (na przykład zajęcia w plenerze), czy poza godzinami lekcyjnymi (na przykład w ramach koła teatralnego).
Dozwolony użytek odnosi się do wszystkich kategorii rozpowszechnionych utworów z wyjątkiem programów komputerowych (wyłączenie na podstawie art. 77). W praktyce najczęściej wykorzystywane będą utwory wyrażone słowem, muzyczne, plastyczne, architektoniczne (ich reprodukcje).
Jak wszystkie postacie dozwolonego użytku, także i ta ma zastosowanie przez odesłanie zawarte w art. 100, do przedmiotów praw pokrewnych.
Flisek jako przykład podaje szkoły muzyczne, audycje radiowe i telewizyjne (zawierające spektakle teatrów radia i telewizji, transmisje z koncertów, festiwali) – w szkołach artystycznych, edycje krytyczne i naukowe (utworów muzycznych, literackich) – w kształceniu muzyków, filologów.
Konwencja berneńska w art. 10 ust. 2 przewiduje wykorzystanie utworów do celów nauczania, tłumacząc to w następująco sposób:
Legalna korzystanie, w stopniu uzasadnionym przez zamierzony cel, z dzieł literackich lub artystycznych dla zilustrowania nauczania za pomocą środków publikacji, audycji radiowo-telewizyjnych, zapisów dźwiękowych lub wizualnych pod warunkiem, że takie korzystanie jest zgodne z przyjętym zwyczajem.
Utwór po premierze
Jednym z warunków, który musi być spełniony, aby legalnie skorzystać z utworu w celach edukacyjnych to wcześniejsze jego rozpowszechnienie.
Na użytek edukacji można odtwarzać, odczytywać, wykonywać, pokazywać utwory, które zostały już wcześniej udostępnione publicznie (opublikowane w Internecie odtworzone w radiu, po premierze filmu).
Korzystanie przez jednostki oświatowe
Kolejnym elementem, który jednoznacznie wynika z przepisu to, że nie każdy, kto prowadzi działalność edukacyjną będzie mógł powoływać się na art. 27 pr.aut.
Nauczyciele, wychowawcy, opiekunowie muszą korzystać z utworów w ramach instytucji (szkoły, przedszkola itp.), a nie prywatnie. Co oznacza, że musi to pozostawać w związku z wykonywanymi obowiązkami służbowymi.
Zdaniem D. Fliska, o możliwości powołania się na dozwolony użytek przesądza okoliczność zaliczenia danego podmiotu do instytucji oświatowych, „wkomponowanych” w system oświaty; zakwalifikowanie do instytucji, które realizują obowiązek szkolny, przyznają tytuły i uprawnienia zawodowe, świadectwa i certyfikaty potwierdzające uzyskanie wykształcenia.
W związku z tym szkoły „z nazwy”: tańca, gotowania, nauki jazdy, języków obcych, które oferują różne kursy, pomagają rozwijać umiejętności, zainteresowania, zdobywać wiedzę, ale nie są jednak ulokowane w ramach systemu oświaty, nie mogą powoływać się na omawianą postać dozwolonego użytku.
Czy jest jeszcze inna możliwość?
Warto pamiętać jeszcze o art. 31 pr. aut. Zgodnie z nim
1. Wolno korzystać z utworów podczas ceremonii religijnych oraz oficjalnych uroczystości organizowanych przez władze publiczne, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie pośrednio lub bezpośrednio korzyści majątkowej.
2. Wolno nieodpłatnie publicznie wykonywać lub odtwarzać przy pomocy urządzeń lub nośników znajdujących się w tym samym miejscu co publiczność rozpowszechnione utwory podczas imprez szkolnych oraz akademickich, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie pośrednio lub bezpośrednio korzyści majątkowej i artyści wykonawcy oraz osoby odtwarzające utwory nie otrzymują wynagrodzenia.
3. Przepisów ust. 1 i 2 nie stosuje się do korzystania z utworów podczas imprez reklamowych, promocyjnych i wyborczych.
Z przepisu wynika, że w ramach imprez szkolnych (akademia, występ) można publicznie wykonać utwór, czyli uczniowie mogą zaśpiewać piosenkę, wyrecytować wierszyk.
W takiej sytuacji nie musimy pytać o zgodę autora ani płacić mu wynagrodzenie za skorzystanie z jego utworu. Jednak możliwość skorzystania z utworu jest mocno ograniczone do wykonania i odtwarzania.
Podsumowując, instytucja zewnętrzna prowadząca zajęcia w szkole, w trakcie zajęć lekcyjnych, nie będzie mogła powołać się na dozwolony użytek szkolny.
Dlaczego?
Przesłanki dla skorzystania z dozwolonego użytku szkolnego to:
- działanie w celu edukacyjnym lub wychowawczych
- wykorzystanie w ramach działalności szkoły, uczelni, jednostki naukowej lub instytucji oświatowej (nie mieści się tutaj JDG lektora)
- czy utwór jest niezbędny dla wytłumaczenia określonego zagadnienia (na przykład przy omawianiu czym jest symfonia na lekcji muzyki, poza teorią idealnym zobrazowaniem będzie odsłuchanie fragmentu)
Jeżeli odpowiedź na powyższe pytania jest twierdząca, wówczas nauczyciel, wykładowca może skorzystać z utworu bez uzyskiwania zgody autora.
Wykorzystano:
- Grzybczyk (red.), Poradnik dla blogerów, vlogerów, gamerów i instagramowiczów
- Siewicz, Prawo autorskie w edukacji: jak unikać naruszeń?
- D.Flisek, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, LEX 2015/el.
adw. Małgorzata Moczulska
Pomagam zrozumieć przepisy prawa i prowadzić legalnie biznes online. Moi Klienci to osoby mające odwagę spełniać marzenia o własnej firmie, w której realizują swoje pasje, ale także rozwijają dochodowe biznesy zgodnie z obowiązującymi przepisami.
Photo by Pexels